Rodzajowym przedmiotem ochrony czynów zabronionych stypizowanych w rozdziale XXII Kodeksu karnego jest środowisko naturalne. Pojęcie środowiska definiuje art. 3 pkt 39 p.o.ś. jako: „ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami”.
Regulacja obejmuje art. od 181 do 188a kk i czyny i kwestie jak:
Art. 181. [Powodowanie zniszczeń w przyrodzie]
§ 1. Kto powoduje zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 2. Kto, wbrew przepisom obowiązującym na terenie objętym ochroną, niszczy lub uszkadza rośliny, zwierzęta, grzyby lub ich siedliska, lub siedliska przyrodnicze, powodując istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 3. Karze określonej w § 2 podlega także ten, kto niezależnie od miejsca czynu niszczy lub uszkadza rośliny, zwierzęta, grzyby pozostające pod ochroną gatunkową lub ich siedliska, powodując istotną szkodę.
§ 4. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 5. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 2 lub 3 działa nieumyślnie, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.
Przedmiotem ochrony we wszystkich typach określonych w komentowanym przepisie jest świat roślinny lub zwierzęcy. Czynność wykonawcza polega we wszystkich wypadkach na niszczeniu lub uszkadzaniu. Niszczenie należy rozumieć różnie w odniesieniu do obiektów żywych i nieożywionych. Przez zniszczenie zwierzęcia, rośliny lub grzyba należy rozumieć spowodowanie śmierci zwierzęcia, rośliny lub grzyba. Inaczej jest w wypadku obiektów, które same w sobie nie mają cechy ożywienia. Zniszczenie lub uszkodzenie dotyczy również takich właśnie obiektów. Czynu można się dopuścić zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie. Przedmiotem czynności wykonawczej są rośliny, zwierzęta, grzyby, ich siedliska i siedliska przyrodnicze. Terenami objętymi ochroną są: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu, obszary „Natura 2000”, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe.
Art. 182. [Zanieczyszczenie środowiska w znacznych rozmiarach]
§ 1. Kto zanieczyszcza wodę, powietrze lub powierzchnię ziemi substancją albo promieniowaniem jonizującym w takiej ilości lub w takiej postaci, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 2. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
§ 3. Jeżeli czyn określony w § 1 został popełniony w związku z eksploatacją instalacji działającej w ramach zakładu, w zakresie korzystania ze środowiska, na które wymagane jest pozwolenie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 4. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 3 działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Przedmiotem ochrony są świat roślinny i zwierzęcy oraz życie lub zdrowie człowieka. Czynnością wykonawczą jest zanieczyszczanie wody, powietrza lub powierzchni ziemi substancją albo promieniowaniem jonizującym. Zanieczyszczeniem jest emisja, która może być szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, może powodować szkodę w dobrach materialnych, może pogarszać walory estetyczne środowiska lub może kolidować z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska. Z kolei emisją jest bezpośrednie lub pośrednie wprowadzanie do powietrza, wody, gleby lub ziemi w wyniku działalności człowieka substancji lub energii. Przedmiotami czynności wykonawczej są: woda (śródlądowa, powierzchniowa, morska, podziemna), powietrze atmosferyczne oraz ziemia w warstwie powierzchniowej i w głębi.
Jest to przestępstwo materialne. Do jego znamion należy skutek w postaci znajdowania się w wodzie, powietrzu lub na powierzchni ziemi wskazanych w przepisie substancji lub promieniowania. Do jego znamion należy skutek w postaci znajdowania się w wodzie, powietrzu lub na powierzchni ziemi wskazanych w przepisie substancji lub promieniowania. Czyn zostaje popełniony wówczas, gdy zanieczyszczenie może grozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach bądź też spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi. Kwalifikowany typ czynu zabronionego przez § 1 został stypizowany w § 3. Znamieniem kwalifikującym jest popełnienie czynu w związku z eksploatacją instalacji działającej w ramach zakładu, w zakresie korzystania ze środowiska, na które wymagane jest pozwolenie.
Art. 183. [Nieodpowiednie postępowanie z odpadami]
§ 1. Kto wbrew przepisom składuje, usuwa, przetwarza, zbiera, unieszkodliwia, transportuje odpady lub substancje albo dokonuje odzysku odpadów lub substancji w takich warunkach lub w taki sposób, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto wbrew przepisom przywozi z zagranicy substancje zagrażające środowisku.
§ 3. Karze określonej w § 1 podlega, kto wbrew obowiązkowi dopuszcza do popełnienia czynu określonego w § 1, 2 i 4.
§ 4. Karze określonej w § 1 podlega, kto wbrew przepisom przywozi odpady z zagranicy lub wywozi odpady za granicę.
§ 5. Kto bez wymaganego zgłoszenia lub zezwolenia albo wbrew jego warunkom przywozi z zagranicy lub wywozi za granicę odpady niebezpieczne, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 5a. Karze określonej w § 5 podlega, kto porzuca odpady niebezpieczne w miejscu nieprzeznaczonym do ich składowania lub magazynowania.
§ 6. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1-5a działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 5.
Przedmiotem ochrony są świat roślinny i zwierzęcy oraz życie i zdrowie człowieka. Przedmiotem czynności wykonawczej są odpady lub inne substancje. Przez odpady, zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 6 ustawy z 14.12.2012 r. o odpadach (Dz.U. 2023 r. poz. 1587 ze zm.), należy rozumieć każdą substancję lub przedmiot, których posiadacz pozbywa się, zamierza się pozbyć lub do których pozbycia się jest obowiązany. Szczególnymi kategoriami odpadów, wskazanymi w art. 3 ust. 1 pkt 7–13 ustawy o odpadach, są: odpady komunalne, odpady medyczne, odpady obojętne, odpady ulegające biodegradacji, odpady weterynaryjne, odpady zielone i odpady z wypadków. Substancje zagrażające środowisku to wszelkie pierwiastki chemiczne oraz ich związki, mieszaniny lub roztwory występujące w środowisku lub powstałe w wyniku działalności człowieka, mogące zagrażać życiu lub zdrowiu człowieka lub środowisku naturalnemu.
Czynność wykonawcza czynu z § 1 polega na składowaniu, usuwaniu, przetwarzaniu, zbieraniu, dokonywaniu odzysku, unieszkodliwianiu lub transportowaniu wskazanych przedmiotów w warunkach mogących stworzyć zagrożenie dla życia lub zdrowia człowieka lub spowodować zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach bądź też spowodować obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi. Jest to przestępstwo formalne.
Warunkiem karalności jest, by wskazane czynności były podjęte wbrew obowiązującym przepisom. W obecnym brzmieniu przepis nie operuje pojęciem szkody znacznych rozmiarów, co oznacza, że nie istnieje potrzeba analizowania choćby potencjalnego wpływu czynności wykonawczej na środowisko. Czyn określony w § 2 polega na przywożeniu z zagranicy odpadów lub substancji zagrażających środowisku. Przywożeniem jest przemieszczenie odpadów na terytorium Polski . Czyn zabroniony w § 3 polega na dopuszczeniu wbrew obowiązkowi do popełnienia przez inną osobę czynu zabronionego przez § 1, 2 i 4. Czyn zabroniony w § 4 polega na przywiezieniu odpadów z zagranicy lub wywiezieniu odpadów za granicę wbrew przepisom. Jest to przestępstwo skutkowe. Skutkiem przestępnym jest popełnienie czynu z § 1, 2 lub 4 przez inną osobę. Przepis § 5 penalizuje przywóz z zagranicy lub wywóz za granicę odpadów niebezpiecznych bez wymaganego zezwolenia. Przepis § 5a typizuje czyn polegający na porzuceniu odpadów niebezpiecznych w miejscu do tego nieprzeznaczonym. Jest to typ formalny. Zgodnie z art. 106 ustawy o odpadach odpady niebezpieczne mogą być składowane wyłącznie na składowisku odpadów niebezpiecznych lub na wydzielonych częściach składowiska odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Porzucenie ich w każdym innym miejscu wyczerpuje znamiona czynu zabronionego. Czyny zabronione przez art. 183 § 1–2 oraz 4 i 5 i 5a są przestępstwami powszechnymi. Czyn z § 3 jest przestępstwem indywidualnym właściwym. Może go popełnić tylko osoba, na której ciąży szczególny prawny obowiązek zapobieżenia przestępstwu . Źródłem obowiązku gwaranta są w tym wypadku przepisy ustawy o odpadach oraz prawa ochrony środowiska. Czyny określone w § 1–4 mogą być popełnione tylko umyślnie, w obu postaciach zamiaru. Paragraf 6 tworzy typy nieumyślne przestępstw wskazanych w poprzednich paragrafach.
Art. 184. [Nieodpowiednie postępowanie z materiałem promieniotwórczym]
§ 1. Kto wyrabia, przetwarza, transportuje, przywozi z zagranicy, wywozi za granicę, gromadzi, składuje, przechowuje, posiada, wykorzystuje, posługuje się, usuwa, porzuca lub pozostawia bez właściwego zabezpieczenia materiał jądrowy albo inne źródło promieniowania jonizującego, w takich warunkach lub w taki sposób, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto wbrew obowiązkowi dopuszcza do popełnienia czynu określonego w § 1.
§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Czynność sprawcza polega na wyrabianiu, przetwarzaniu, transportowaniu, przywozie z zagranicy, wywozie za granicę, gromadzeniu, składowaniu, przechowywaniu, posiadaniu, wykorzystywaniu, posługiwaniu się, usuwaniu, porzucaniu lub pozostawianiu bez właściwego zabezpieczenia określonych substancji. Przedmiotem czynności wykonawczej są materiał jądrowy lub inne źródło promieniowania jonizującego. Omawiany czyn jest przestępstwem formalnym. Zachowanie sprawcy nie musi faktycznie powodować zagrożenia dla życia lub zdrowia człowieka ani zniszczenia w świecie roślinnym lub zwierzęcym w wielkich rozmiarach bądź też istotnego obniżenia jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi. Wystarczające jest, jeżeli potencjalnie może powodować takie skutki. Czyn zabroniony przez § 1 jest przestępstwem powszechnym. Czyn z § 2 może być popełniony tylko przez osobę, na której ciąży obowiązek niedopuszczenia do popełnienia przez inną osobę czynu z § 1. Jest to zatem przestępstwo indywidualne właściwe, z zaniechania. Czyny z § 1 i 2 można popełnić tylko umyślnie, w obu postaciach zamiaru. Czyn z § 3 tworzy typy nieumyślne czynów określonych w § 1 i 2. W wypadku kiedy omawiany czyn jednocześnie skutkował zagrożeniem dla życia lub zdrowia wielu osób lub mienia w znacznych rozmiarach, należy zastosować kwalifikację kumulatywną z art. 163 § 1 lub 2
Art. 185. Kwalifikowane typy przestępstw z art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1 lub 3 lub w art. 184 § 1 lub 2
§ 1. Jeżeli następstwem czynu określonego w art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1 lub 3 lub w art. 184 § 1 lub 2 jest zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach lub istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
§ 2. Jeżeli następstwem czynu określonego w art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1 lub 3 lub w art. 184 § 1 lub 2 jest ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1 lub 3 lub w art. 184 § 1 lub 2 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 3 do 20.
Czyny zabronione przez art. 182 § 1 (także w zw. z § 3), art. 183 § 1 (także w zw. z § 3) oraz art. 184 § 1 lub 2 są przestępstwami z narażenia na niebezpieczeństwo abstrakcyjne. Komentowane przepisy tworzą w stosunku do nich typy kwalifikowane ze względu na następstwo. W § 1 następstwem wpływającym na wyższą karalność jest zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach bądź istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi, w § 2 – ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka, w § 3 – śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób (por. uwagi do art. 163). Następstwa określone w komentowanych przepisach powinny być objęte przez sprawcę nieumyślnością.
Art. 186. [Brak dbałości o urządzenia ochronne]
Czynność wykonawcza czynu zabronionego przez § 1 polega na nieutrzymywaniu w należytym stanie lub nieużywaniu urządzeń zabezpieczających wodę, powietrze lub powierzchnię ziemi przed zanieczyszczeniem lub urządzeń zabezpieczających przed skażeniem promieniotwórczym lub promieniowaniem jonizującym. Jest to zatem przestępstwo z zaniechania. Urządzenia zabezpieczające wodę, powietrze lub powierzchnię ziemi to wszelkie urządzenia techniczne służące ochronie przed ich zanieczyszczeniem. Istnienie znamienia nieużywania urządzeń wskazuje, że intencją ustawodawcy jest, by były używane w systemie ciągłym. Czyn zabroniony przez § 2 polega na oddaniu lub dopuszczeniu do użytkowania obiektu budowlanego bez urządzeń ochronnych. Czynność sprawcza polega na oddaniu do użytku niespełniającego wymagań budynku lub na dopuszczeniu wbrew obowiązkowi do jego oddania. Jest to przestępstwo formalne. Czyny zabronione w komentowanym artykule są przestępstwami indywidualnymi właściwymi. Czyny zabronione przez § 1 i 2 mogą być popełnione umyślnie, w obu postaciach zamiaru, § 3 tworzy dla obu wyżej wskazanych typ nieumyślny.
Art. 187. [Niszczenie lub uszkadzanie chronionych terenów lub obiektów]
§ 1. Kto niszczy, poważnie uszkadza lub istotnie zmniejsza wartość przyrodniczą prawnie chronionego terenu lub obiektu, powodując istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.
Przedmiotem ochrony jest wartość przyrodnicza prawnie chronionych terenów i obiektów Czynność wykonawcza polega na poważnym uszkodzeniu lub istotnym zmniejszeniu wartości przyrodniczej obiektu. Wartość przyrodniczą obiektu lub terenu określają te jego cechy, z powodu których zostały one objęte prawną ochroną na podstawie przepisów ustawy o ochronie przyrody. Przedmiotem czynności wykonawczej są obiekt lub teren prawnie chroniony np. pomnik przyrody. Omawiany czyn ma charakter materialny. Do jego znamion należy istotna szkoda. Pojęcie to należy interpretować w oderwaniu od ekonomicznych kryteriów określania szkody majątkowej. Chodzi o szkodę przyrodniczą. Komentowane przestępstwo ma charakter powszechny. Czyn z § 1 popełnić można tylko umyślnie, w obu postaciach zamiaru. Czyn określony w § 2 ma charakter nieumyślny. Art. 188. [Działalność zagrażająca środowisku] Kto, na terenie objętym ochroną ze względów przyrodniczych lub krajobrazowych albo w otulinie takiego terenu, wbrew przepisom, wznosi nowy lub powiększa istniejący obiekt budowlany albo prowadzi działalność gospodarczą zagrażającą środowisku, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przedmiotem ochrony jest wartość przyrodnicza i krajobrazowa określonego terenu. Czynność wykonawcza polega na wznoszeniu obiektów budowlanych lub powiększaniu obiektów już istniejących, lub na prowadzeniu działalności gospodarczej. Wznoszenie lub powiększanie obiektu musi być podjęte wbrew przepisom ustawy o ochronie przyrody. Działalność gospodarcza spełniająca znamiona określone w komentowanym przepisie to działalność potencjalnie zagrażająca środowisku naturalnemu. Czyn wypełnia znamiona określone w komentowanym przepisie tylko wtedy, gdy zostaje popełniony na terenie objętym ochroną lub w jego otulinie. Przestępstwo ma charakter formalny. Jego dokonanie nie zależy od wystąpienia jakiegokolwiek skutku. Omawiane przestępstwo ma charakter powszechny. Stroną podmiotową jest umyślność w obu postaciach zamiaru.
Art. 188a. [Dobrowolne naprawienie szkody w środowisku]
Wobec sprawcy przestępstwa określonego w art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1, 3, 5a lub 6 lub w art. 184 § 1 lub 2, który dobrowolnie naprawił szkodę w całości albo w znacznej części, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
Komentowany przepis tworzy podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary lub odstąpienia od wymierzenia kary w odniesieniu do umyślnego zniszczenia środowiska w znacznych rozmiarach (art. 182 § 1 lub 3), niewłaściwego postępowania z odpadami określonego (art. 183 § 1, 3, 5a lub 6) oraz niewłaściwego postępowania z materiałem jądrowym lub innym źródłem postępowania jonizującego (art. 184 § 1 lub 2).
Jak wynika z powyższego kary za wymienione wyżej przestępstwa to: kara pozbawienia wolności (nawet do 12 lat np. za nielegalny przywóz/wywóz odpadów niebezpiecznych).Kwalifikowane typy (art. 185 kk): przestępstwa, które powodują ciężki uszczerbek na zdrowiu lub śmierć wielu osób, mogą być karane do 20 lat pozbawienia wolności.Kary grzywny i ograniczenia wolności: stosowane za mniej poważne czyny, nieumyślne lub umyślne, w tym za zaśmiecanie.
Kary dla podmiotów prawnych: przedsiębiorstwa mogą ponosić kary finansowe.
Nadzwyczajne złagodzenie kary (art. 188a KK): Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpić od jej wymierzenia, gdy sprawca dobrowolnie naprawi szkodę w całości lub znacznej części.