Zgodnie z obowiązującymi regułami dotyczącymi dziedziczenia po zmarłym spadkobiercy, spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności ( przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza ), bądź też spadek odrzucić.
Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w tym terminie określonym jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Zatem jeśli spadkobierca przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza bez względu na to czy z mocy prawa (czyli wobec braku złożenia jakiegokolwiek oświadczenia), czy też w związku ze złożeniem oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza – jeśli przypuszcza, że do spadku wchodzą długi, powinien zadbać o sporządzenie spisu inwentarza albo wykazu inwentarza spadku.
W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi.
Przepisy nie nakładają na spadkobiercę obowiązku uzyskania spisu inwentarza spadku lub złożenia wykazu inwentarza ani też nie określają terminu do wykonania tych czynności – jest to prawo, a nie obowiązek spadkobiercy. Jednak to w interesie spadkobiercy jest zadbanie o uzyskanie spisu inwentarza lub złożenia wykazu inwentarza w szczególności jeśli następuje przejęcie długów spadkodawcy.
Spadkobierca może wedle swego wyboru albo złożyć wniosek o sporządzenie spisu inwentarza przez komornika, lub złożyć wykaz inwentarza przez sądem lub przed notariuszem - przy czym złożenie wykazu inwentarza jest możliwe jedynie w odniesieniu do spadkodawców zmarłych począwszy od dnia 18.10.2015 r. – jak chodzi o osoby zmarłe przed tą datą, możliwe jest jedynie sporządzanie spisu inwentarza.
Jeśli został sporządzony zarówno spis inwentarza jak i wykaz inwentarza, w przypadku rozbieżności co do treści - większe znaczenie ma spis inwentarza. Od chwili sporządzenia spisu inwentarza, spadkobiercy, zapisobiercy windykacyjni i wykonawcy testamentu spłacają długi spadkowe zgodnie ze spisem inwentarza, a nie wykazem inwentarza.
Sądem spadku jest sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (sąd spadku). W braku powyższych podstaw sądem spadku jest Sąd Rejonowy dla miasta stołecznego Warszawy.
Spis inwentarza
Spis inwentarza ma charakter dokumentu urzędowego. Sporządzany jest przez komornika na podstawie postanowienia sądu o sporządzeniu spisu inwentarza. Wniosek taki uprawniony jest złożyć ten, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, albo wykonawcy testamentu lub wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy. Można również złożyć wniosek bezpośrednio komornikowi, który zawiadamia sąd spadku i sąd wydaje postanowienie w przedmiocie spisu inwentarza.
Sąd zarządza ogłoszenie o wydaniu postanowienia o sporządzeniu spisu inwentarza – ogłoszenie zamieszcza się na stronie internetowej oraz na tablicy ogłoszeń sądu spadku. Na postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza przysługuje zażalenie.
W spisie inwentarza komornik zamieszcza przedmioty należące do spadku i przedmioty zapisów windykacyjnych, z zaznaczeniem wartości każdego z tych przedmiotów oraz długi spadkowe ze wskazaniem wysokości każdego z nich. Wartość przedmiotów należących do spadku i przedmiotów zapisów windykacyjnych komornik ustala według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a wysokość długów spadkowych - według stanu z chwili otwarcia spadku.
Po wykonaniu postanowienia o sporządzeniu spisu inwentarza komornik przesyła akta sądowi spadku. W razie ujawnienia przedmiotu należącego do spadku, przedmiotu zapisu windykacyjnego lub długu spadkowego niezamieszczonego w spisie inwentarza sąd spadku wydaje postanowienie o sporządzeniu uzupełniającego spisu inwentarza.
Sporządzenie spisu inwentarza wiąże się z kosztami sądowymi jak i komorniczymi – opłata sądowa od wniosku wynosi 100 zł, stała opłata u komornika wynosi 400 zł, do tego dochodzą ewentualne wydatki gotówkowe komornika przy dokonywaniu czynności; może również pojawić się konieczność ponoszenia opłat za dokonanie wyceny przez biegłych rzeczoznawców.
Wykaz inwentarza
Wykaz inwentarza jest dokumentem prywatnym, sporządzanym przez spadkobiercę (na urzędowym formularzu), który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza (może go również sporządzić zapisobierca windykacyjny lub wykonawca testamentu), który to wykaz składa się w sądzie albo przed notariuszem (notariusz sporządza z tej czynności protokół i przesyła go do sądu spadku). Formularz wykazu inwentarza jest dostępny m.in. na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości.
Wykaz inwentarza może zostać złożony wspólnie przez więcej niż jednego spadkobiercę (zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu). Wykaz inwentarza zawsze przechowuje sąd spadku i jest to sąd właściwy do ustalenia, czy, przez kogo i jakiej treści wykazy inwentarza zostały sporządzone. Fakt złożenia każdego wykazu inwentarza jest powszechnie jawny, sąd spadku niezwłocznie zarządza ogłoszenie o złożeniu wykazu inwentarza, a ogłoszenie zamieszcza się na stronie internetowej oraz na tablicy ogłoszeń sądu spadku.
W wykazie inwentarza z należytą starannością ujawnia się przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku. W razie ujawnienia po złożeniu wykazu inwentarza przedmiotów należących do spadku, przedmiotów zapisów windykacyjnych lub długów spadkowych pominiętych w wykazie inwentarza składający wykaz uzupełnia go.
Należyta staranność spadkobiercy powinna przejawiać się w tym, że spadkobierca powinien wykorzystać takie możliwości jak zwrócić się do właściwych urzędów (gminy, skarbowego) z zapytaniem o zaległości podatkowe, do dostawców mediów, administratora lub zarządcy mieszkania czy były zaległości w opłatach, do banków, w których spadkodawca miał rachunki bankowe bądź zaciągał w nich kredyty, pożyczki. Jeśli jest taka możliwość, należy przejrzeć wszelkie dokumenty pozostawione przez spadkodawcę w poszukiwaniu danych ewentualnych wierzycieli i zwrócić się do nich o podanie stanu zadłużenia.
Spadkobierca, który złożył wykaz inwentarza spłaca długi spadkowe zgodnie ze złożonym wykazem. Nie może jednak zasłaniać się brakiem znajomości wykazu inwentarza złożonego przez innego spadkobiercę (zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu).
Sporządzenie wykazu inwentarza i złożenie go w sądzie jest bezpłatne.
