Warto zawczasu zastanowić się nad przekazaniem zgromadzonego majątku. W jaki sposób to zrobić? Istnieje kilka możliwości.
TESTAMENT
Jeśli chcemy żeby gromadzony przez nas majątek trafił do określonych osób dopiero po naszej śmierci warto rozważyć sporządzenie testamentu. Należy pamiętać, że wówczas oddziedziczone zostaną wszelkie dobra jakie będziemy posiadać w dniu śmierci. Warto również wiedzieć, że testamentem przekazujemy ogół majątku a nie konkretne rzeczy. Jeśli chcemy przekazać konkretną rzecz należy sporządzić tzw. zapis windykacyjny, o którym szerzej napiszemy w oddzielnym artykule.
Jak sporządzić testament?
Po podjęciu decyzji o zapisaniu majątku wybranym przez nas osobom musimy wiedzieć jak go sporządzić żeby był ważny i odniósł zamierzone skutki. Najprostszą formą sporządzenia testamentu jest spisanie naszej woli na kartce papieru i złożenie podpisu. W tym miejscu warto zaznaczyć, że taki „zwykły” testament jest jak najbardziej dopuszczalny i ważny w świetle prawa. Wśród wielu osób panuje bowiem przekonanie, że tylko testament notarialny będzie ważny co jest nieprawdą. Sporządzając „zwykły” testamentu należy pamiętać o dwóch najistotniejszych sprawach. Po pierwsze testament taki należy spisać własnoręcznie. Nieważny będzie testament, który napiszemy na komputerze i następnie wydrukujemy. Po wtóre testament należy podpisać i opatrzyć datą. Brak daty jednak przeważnie nie powoduje nieważności testamentu. Należy pamiętać również o tym, że testament możemy w każdej chwili odwołać . Nie musimy przy tym mieć żadnych powodów. Odwołanie następuje w ten sposób, że albo sporządzimy nowy testament albo zniszczymy poprzedni. Musimy również pamiętać, że testament może być sporządzony tylko przez jedną osobę. Nie możemy np. sporządzić jako małżonkowie jednego wspólnego testamentu. Oprócz zwykłej formy testamentu wyróżnić jeszcze można testament notarialny(sporządzony u notariusza), testament allograficzny (testament ustny sporządzany w obecności dwóch świadków oraz wójta , burmistrza, prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego) . Ponadto testament ustny sporządzany w przypadku gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Dodatkowo testament wojskowy oraz podróżny.
Kiedy testament będzie nieważny?
Istnieją pewne okoliczności , które spowodują, że sporządzony przez nas testament będzie nieważny. Zgodnie z przepisami testament jest nieważny jeżeli został sporządzony:
1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści,
3) pod wpływem groźby.
Zachowek
Sporządzając testament musimy mieć również świadomość , że jeśli pominiemy w nim osoby z najbliższej rodziny nasi spadkobiercy mogą stanąć w obliczu zapłaty tzw. zachowku. Co to jest zachowek i komu przysługuje? Zachowek jest to określona część majątku przysługująca naszym dzieciom, małżonkowi i rodzicom jeżeli pominiemy ich w sporządzonym przez nas testamencie. Jednak zachowek będzie należał się tylko tej osobie spośród wyżej wymienionych jeżeli osoba ta odziedziczyłaby nasz majątek na podstawie ustawy gdyby testamentu nie było. Przykładowo jeżeli jesteśmy w związku małżeńskim i mamy dziecko, żyją jeszcze nasi rodzice a my majątek zapiszemy np. koledze z pracy wówczas zachowek należał się będzie naszej żonie i dziecku natomiast rodzicom już nie. Wynika to z tego, że gdyby nie było testamentu ustawowo majątek dziedziczyłaby żona i dziecko i dlatego to im przysługiwałoby prawo do zachowku. Ile wynosi zachowek? Najczęściej będzie to połowa tego co byśmy odziedziczyli gdyby testamentu nie było. Odwołując się do powyższego przykładu żonie i dziecku ustawowo należałoby się po połowie majątku, wobec tego należny każdemu z nich zachowek to ¼ wartości tego majątku. Warto więc sporządzając testament pomyśleć nad sprawiedliwym podziałem naszego majątku tak aby nasi spadkobiercy nie musieli borykać się z problemem zachowku. Jeszcze za życia możemy spłacić osoby, którym będzie przysługiwał zachowek co spowoduje, że w/w problem przestanie istnieć. Warto również zdawać sobie sprawę z tego , że w określonych sytuacjach możemy pozbawić prawa do zachowku. Jest to tzw. wydziedziczenie i możliwe będzie jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Na koniec warto wiedzieć, że termin przedawnienia z tytułu zachowku to pięć lat począwszy od ogłoszenia testamentu.
DAROWIZNA
Kolejną możliwością przekazania naszego majątku będzie umowa darowizna. Musimy jednak pamiętać, że zasadnicza różnica między darowizną a testamentem będzie polegać na tym, że darowizną możemy przekazać tylko te konkretne rzeczy, które posiadamy w momencie zawarcia umowy darowizny. Jeżeli więc w danym momencie mamy dom i przekażemy go darowizną a później dorobimy się jeszcze jednego domu chcąc go również przekazać będziemy musieli zawrzeć kolejną umowę darowizny. Jest to różnica w stosunku do testamentu , który jak wyżej opisano powoduje, że jednym „dokumentem” przekazujemy cały nasz majątek , którego będziemy właścicielami w momencie śmierci. Ponadto darowizna powoduje, że już w momencie jej dokonania przestajemy być właścicielami darowanej rzeczy a jej właścicielem staje się osoba obdarowana. Praktyka pokazuje, że może mieć to ogromne znaczenie. Często niestety bywa tak, że osoba obdarowana przestaje interesować się swoim darczyńcom. Są oczywiście też plusy przekazania majątku w formie darowizny. Przed wszystkim osoba obdarowana staje się właścicielem w momencie darowizny co powoduje , że nie będzie musiała po śmierci swojego darczyńcy załatwiać formalności związanych z dziedziczeniem. Wszystkie niezbędne formalności są bowiem załatwiane już za życia. W każdym przypadku należy rozważyć , która forma przekazania majątku będzie właściwa w naszej sytuacji.
Forma zawarcia umowy darowizny
Umowę darowizny zasadniczo powinniśmy zawrzeć u notariusza. Jednak w przypadku gdy przedmiotem darowizny nie jest nieruchomość a przykładowo suma pieniędzy wówczas forma aktu notarialnego nie będzie wymagana. Wystarczy wykonanie takiej umowy tj. przekazanie pieniędzy a umowa będzie ważna. Jeżeli jednak będziemy chcieli podarować dom czy mieszkanie wówczas niezbędna będzie wizyta u notariusza.
Czy istnieje możliwość odwołania darowizny?
Darowiznę można odwołać ale tylko w określonych prawem przypadkach. W pierwszej kolejności należy pamiętać, że jeżeli wskutek dokonanej darowizny darczyńca popadnie w niedostatek obdarowany ma obowiązek dostarczać mu środków utrzymania. Jeżeli obdarowany nie chce lub nie może wykonać takiego obowiązku wówczas może zwolnić się od tego obowiązku zwracając darowiznę. Należy jednak pamiętać, że przez niedostatek rozumie się sytuację , w której darczyńca nie ma żadnych środków umożliwiających egzystencję nawet na minimalnym poziomie.
Przepisy stwarzają ponadto możliwość odwołania darowizny jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Co to oznacza? W przepisach nie znajdziemy wyjaśnienia na czym polega rażąca niewdzięczność. Jednak analiza spraw , które znalazły swój finał w na Sali sądowej prowadzi do wniosku, że nie każdy konflikt między darczyńcą a obdarowanym umożliwi skuteczne odwołanie darowizny. Jak podkreślają Sądy zachowania naganne wobec darczyńcy muszą być na tyle poważne, że już „ na pierwszy rzut oka” można uznać je za rażącą niewdzięczność. Każdy przypadek jest inny i wymaga indywidualnej oceny. Należy jednak mieć na uwadze, że nie w każdej sytuacji nasze przekonanie o niewdzięczności osoby przez nas obdarowanej będzie umożliwiało odwołanie darowizny. Należy również pamiętać, że darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.
Warto zadbać żeby w przypadku darowizny mieszkania czy domu znalazł się w umowie zapis , że będziemy mogli aż do śmierci swobodnie korzystać z darowanej nieruchomości. Ponadto dobrze jakby w umowie, po stronie osoby , której przekazujemy naszą nieruchomość znalazł się obowiązek opieki a także dostarczania odpowiednich środków utrzymania w razie takiej potrzeby. Niewykonywanie takich obowiązków będzie wówczas mogło stanowić skuteczną podstawę odwołania darowizny.
Darowizna a zachowek
Należy również zdawać sobie sprawę z tego, że dokonanie darowizny prowadzić może w pewnych sytuacjach do obowiązku zapłaty przez obdarowanego zachowku. Stanie się tak w przypadku gdy mając kilkoro potomstwa podarujemy nasz majątek tylko jednemu z nich pozostałym nie ofiarując nic. Wówczas po naszej śmierci pozostałe dzieci będą miały prawo upomnieć się od obdarowanego zachowku. Termin , w którym będą mogli skorzystać z tego prawa to pięć lat od momentu śmierci.
UMOWA DOŻYWOCIA
Następną możliwością przekazania naszego majątku będzie zawarcie umowy dożywocia. Należy jednak pamiętać , że taka umowa dotyczy jedynie przekazania nieruchomości czyli domu czy mieszkania. Na czym polega wspomniana umowa? Otóż umowa ta polega na tym, że w zamian za otrzymaną nieruchomość osoba „obdarowana” zobowiązuje się zapewnić nam dożywotnie utrzymanie. Jeżeli nie opiszemy w umowie dokładnie na czym polegać ma takie utrzymanie przepisy określają, że osoba która otrzymała od nas nieruchomość powinna przyjąć nas jako domownika, dostarczać nam wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. W przypadku powyższej umowy mamy ustawowo zagwarantowane w/w świadczenia od osoby, na rzecz której przenosimy naszą nieruchomość. Jest to więc istotna różnica między umową darowizny, w której jeśli sami nie zadbamy o odpowiednie zapisy w umowie nie będziemy mogli domagać się żadnych świadczeń od obdarowanego. Warto wiedzieć, że nasze prawo dożywocia będzie istniało nawet jeśli osoba, której zapiszemy nieruchomość sprzeda ją albo podaruje innej osobie. Wtedy to na nowym właścicielu będą spoczywały w/w obowiązki.
Decydując się na zawarcie w/w umowy należy mieć na uwadze, że osoba, która otrzyma nieruchomość będzie zobowiązana do pewnych świadczeń, które wiązać się będą z ponoszeniem kosztów. Nie zawsze więc znajdzie się „chętny”, który mimo otrzymania nieruchomości będzie gotowy do takich świadczeń.
W jakiej formie zawrzeć umowę dożywocia?
W związku z tym, że przedmiotem umowy dożywocia będzie zawsze nieruchomość umowę taka musimy sporządzić u notariusza.
Czy istnieje możliwość rozwiązania takiej umowy?
Przede wszystkim w przypadku kiedy wskutek różnych życiowych sytuacji osoba , która miała wykonywać wskazane wyżej obowiązki nie będzie w stanie tego czynić możemy żądać ażeby Sąd zamienił te obowiązki na dożywotnią rentę.
Ponadto w wyjątkowych sytuacjach Sąd może rozwiązać umowę dożywocia.
Umowa dożywocia a zachowek
Przekazując naszą nieruchomość na podstawie umowy dożywocia jednej osobie może dojść do „pokrzywdzenia” pozostałych członków rodziny. Czy w takim wypadku nabywca będzie musiał liczyć się z obowiązkiem zapłaty zachowku. Zgodnie z przeważającą linią orzecznictwa sądowego w przypadku zawarcia powyższej umowy nie będziemy musieli płacić zachowku. Dlaczego? Wynika to z tego, że na podstawie tej umowy osoba otrzymująca nieruchomości będzie musiała ponosić koszty świadczeń.. Wobec tego uznano, że nie mamy tutaj do czynienia z darmowym przeniesieniem nieruchomości a w konsekwencji, że nie będzie obowiązku zapłaty zachowku.
PRZEKAZANIE GOSPODARSTWA NASTĘPCY
W przypadku osób, które są właścicielami gospodarstw rolnych istnieje możliwość zawarcia umowy z następcą. Co to takiego? Otóż przez umowę z następcą rolnik , właściciel gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od siebie co najmniej 15 lat własność gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty jeżeli następca będzie do tego czasu w nim pracował. Przekazanie gospodarstwa w ten sposób będzie wiązało się z zawarciem dwóch umów. Pierwszą , w której rolnik zobowiązuje się, że w momencie nabycia emerytury lub renty przekaże gospodarstwo a osoba, która ma otrzymać gospodarstwo będzie do tego czasu w nim pracować. Jeżeli powyższe warunki zostaną spełnione wówczas zawarta zostaje druga umowa , w której rolnik przenosi własność gospodarstwa na następcę. Dopiero zawarcie drugiej umowy spowoduje, że następca stanie się właścicielem gospodarstwa. W tym miejscu warto dodać, że gospodarstwo możemy przekazać również na podstawie zwykłej umowy darowizny. Wybór zależy od konkretnej sytuacji.
Forma umowy z następcą
Umowa z następcą (zarówno zobowiązująca jak i przenosząca własność) musi być zawarta w formie aktu notarialnego.
W jakich przypadkach można rozwiązać umowę z następcą?
Po zawarciu pierwszej umowy, w której rolnik zobowiązał się przenieść gospodarstwo a druga strona pracować w tym gospodarstwie do czasu nabycia emerytury lub renty istnieje możliwość jej rozwiązania jeżeli następca bez usprawiedliwionych powodów nie podjął albo zaprzestał pracy w gospodarstwie rolnika, nie wywiązuje się z obowiązków przyjętych w umowie lub postępuje w taki sposób, że nie można wymagać od rolnika, aby spełnił obowiązki względem następcy.
Natomiast już po przeniesieniu gospodarstwa będziemy mieli możliwość wystąpienia z żądaniem rozwiązania umowy jeżeli następca:
1) uporczywie postępuje wobec rolnika w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub
2) dopuścił się względem rolnika albo jednej z najbliższych mu osób rażącej obrazy czci bądź umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu albo wolności, lub
3) uporczywie nie wywiązuje się ze swych obowiązków względem rolnika wynikających z umowy lub z przepisów prawa.
Warto również wiedzieć o tym, że po przeniesieniu gospodarstwa będziemy mieli możliwość żądania od osoby, której przekazaliśmy nasze gospodarstwo świadczeń do jakich zobowiązana jest osoba zawierająca umowę dożywocia.
DYSPOZYCJA WKŁADEM NA WYPADEK ŚMIERCI
Co to takiego? Posiadacz rachunku bankowego może udając się do Banku złożyć pisemne polecenie żeby Bank po śmierci wypłacił określoną kwotę pieniędzy naszemu małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu. Należy jednak pamiętać , że maksymalna kwota, którą Bank będzie mógł wypłacić wynosi dwudziestokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw. Najistotniejsze dla takiej formy przekazania majątku jest fakt, że kwota dyspozycji nie wejdzie do spadku po nas. W praktyce oznacza to, że wystarczy aby osoba , na rzecz której uczyniony został zapis udała się do Banku, okazała akt zagonu i otrzyma pieniądze. W sytuacji gdy nie uczyniliśmy powyższej dyspozycji pieniądze z rachunku po naszej śmierci spadkobierca otrzyma dopiero po załatwianiu formalności związanych z nabyciem praw do spadku co może niejednokrotnie trochę potrwać. Warto więc rozważyć uczynienie takiego zapisu.
Oprac.
Piotr Grzelak
radca prawny