Przedmiotem rozważań w niniejszym artykule będzie instytucja opieki naprzemiennej zwanej również pieczą naprzemienną. Oba pojęcia mogą być stosowane zamiennie.
Opieka naprzemienna nie została formalnie uregulowana w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, zwanym dalej KRiO - brak jest więc ustawowej definicji tego pojęcia. Przepisami zawartymi w akcie prawnym rangi ustawowej, w których mowa jest o tej instytucji, są art. 5 ust. 2a i 13 ust. 4 pkt 3cd ustawy z dnia 11 lutego 2016r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (tekst jedn. Dz. U. z 2024r., poz. 1576). Inną nazwą, którą można się posługiwać w tej kwestii jest piecza naprzemienna.
W pierwszym z przepisów mowa jest o sytuacji gdy dziecko, zgodnie z orzeczeniem sądu, jest pod opieką naprzemienną obydwojga rodziców rozwiedzionych, żyjących w separacji lub żyjących w rozłączeniu sprawowaną w porównywalnych i powtarzających się okresach. W art. 13 ust.4 pkt 3cd, ustawodawca powołuje się na orzeczenie sądu wskazującego na pozostawanie dziecka pod opieką naprzemienną obojga rodziców sprawowaną w porównywalnych i powtarzających się okresach.
Piecza naprzemienna (choć bez używania wprost tego sformułowania) pojawia się w kilku przepisach ustawy z dnia 17 listopada 1964r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz. U. z 2024r., poz. 1568). W art. 5821 § 4, 59822 i 7562 § 1 pkt 3 i § 2 mowa jest o orzeczeniu, w którym sąd określił, że dziecko będzie mieszkać z każdym z rodziców w powtarzających się okresach.
W doktrynie [prawa rodzinnego] wskazuje się, że piecza naprzemienna jest ustaloną w drodze odpowiednich postępowań sądowych formułą sprawowania pieczy nad dzieckiem, polegającą na naprzemiennym i zgodnym z ustalonym harmonogramem przebywaniu dziecka w powtarzających się okresach u każdego z rodziców, pod warunkiem przysługiwania rodzicom pełnej władzy rodzicielskiej. Podkreślić jednak należy, że brak formalnej definicji nie oznacza braku podstaw do jej orzekania. Materialnoprawną podstawą rozstrzygnięcia O sprawowaniu władzy rodzicielskiej nad dzieckiem w modelu pieczy naprzemiennej są art. 58 i art. 107 k.r.o. (Baranowska-Bolesta Maria, ”Piecza naprzemienna rodziców nad dzieckiem - wybrane zagadnienia”, PS 2022/9/48-65).
Kwestia pieczy naprzemiennej związana jest przede wszystkim z orzekaniem o rozwiązaniu małżeństwa bądź z orzekaniem separacji małżonków. Przepisy art. 58 KRiO (na podstawie art. 613 § 1 KRiO mający zastosowanie przy orzekaniu o separacji) jednoznacznie wskazują na obligatoryjność rozstrzygnięcia w przedmiocie władzy rodzicielskiej w wyroku kończącym postępowanie.
Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że pierwszeństwo w ustaleniu sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej mają rodzice. Jeśli rodzice zawrą stosowne porozumienie, nie będzie ono sprzeczne z dobrem małoletniego, co jest kwestią fundamentalną w przedmiotowej sprawie, wówczas Sąd w wyroku orzeka zgodnie z porozumieniem. Dopiero wówczas gdy rodzice nie dojdą do stosownego porozumienia, rozstrzygnięcie w tej kwestii podejmuje Sąd. Podkreślić należy, że piecza naprzemienna jest jednym (a nie jedynym) ze sposobów wykonywania władzy rodzicielskiej.
Przesłankami orzeczenia przez sąd opieki naprzemiennej są:
dobro małoletniego,
2. przysługiwanie pełni władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom,
3. zgoda pomiędzy rodzicami co do stosowania opieki naprzemiennej,
4. zawarcie porozumienia w formie pisemnej pomiędzy rodzicami porozumienia w sprawie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem,
5. zamieszkiwanie przez rodziców niedaleko od siebie (np. w tym samym mieście aby np. dziecko mogło uczęszczać do tej samej szkoły niezależnie od tego, u którego z rodziców przebywa w danym okresie.
Przed podjęciem rozstrzygnięcia w sprawie, Sąd powinien wysłuchać małoletniego jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala (art. 2161 KPC).
Jeśli chodzi o okresy pobytu dziecka u każdego z rodziców określone w rozstrzygnięciu, to należy przyjąć, że co do zasady powinny one być równe np. jedno lub dwu tygodniowe naprzemienne pobyty u obojga rodziców. Dopuszczalne jest jednak ustalenie nierównych okresów.
Ustalenie pieczy naprzemiennej wywiera również skutki w sferze świadczenia związanego z wychowaniem dzieci (świadczenie 800+), stosownie do w/w art. 5 ust. 2a cyt. ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci, w takiej sytuacji kwotę świadczenia wychowawczego ustala się każdemu z rodziców w wysokości połowy kwoty przysługującego za dany miesiąc świadczenia wychowawczego. Przepis warunkuje takie rozwiązanie, orzeczeniem sądu o rozwodzie lub separacji z ustaleniem opieki naprzemiennej sprawowanej w porównywalnych i powtarzających się okresach, które powinno być dołączone do stosownego wniosku o ustalenie prawa do świadczenia (vide art. 13 ust. 4 pkt 3cd tejże ustawy).
W przypadku gdy dziecko przebywa u każdego z rodziców bądź też możliwości zarobkowe rodziców znacząco różnią się od siebie dopuszczalne jest ustalenie alimentów od jednego z rodziców na rzecz dziecka tak aby w obu domach miało ono tożsame warunki życia.
Podsumowując piecza naprzemienna pomimo braku regulacji ustawowej w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, powoli znajduje zastosowanie w ustaleniach między rodzicami w zakresie sprawowania pieczy nad małoletnimi dziećmi jak i w praktyce sądowej albowiem jest ona dopuszczalna na podstawie obowiązujących przepisów. Jej dopuszczalność zależy od porozumienia rodziców oraz oceny sądu, że nie będzie ona sprzeczna z dobrem małoletnich dzieci.
