Na wstępie należy wskazać, że pokrzywdzonym w procesie karnym zgodnie z treścią art. 49 § 1 Kodeksu postępowania karnego (dalej „k.p.k.”) jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Prawa pokrzywdzonego małoletniego, częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnionego, a także nieporadnego może na podstawie art. 51 k.p.k. wykonywać jego przedstawiciel lub opiekun. Za pokrzywdzonego, który zmarł, jego prawa wykonywać może jego osoba najbliższa lub pozostająca na jego utrzymaniu.
Na etapie postępowania przygotowawczego, pokrzywdzonemu przysługują prawa strony, z których może on korzystać bez uprzedniego wniosku lub oświadczenia o przystąpieniu do postępowania w określonej roli. Przed pierwszym przesłuchaniem pokrzywdzonego należy pouczyć o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach (kopię pouczenia pokrzywdzony powinien otrzymać w formie pisemnej).
Po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu właściwego do rozpoznania sprawy zmienia się sytuacja pokrzywdzonego. Pokrzywdzony, który chce nadal uczestniczyć w procesie na dotychczasowych prawach musi złożyć przed sądem oświadczenie o przystąpieniu do sprawy w charakterze strony procesowej czynnej, czyli oskarżyciela posiłkowego (czynności tej należy dokonać przed rozpoczęciem przewodu sądowego – jest to termin prekluzyjny, czyli nie przywracalny, na piśmie lub ustnie do protokołu rozprawy).
W postępowaniu przygotowawczym oraz w związku ze złożeniem oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego na etapie postępowania sądowego, pokrzywdzonemu przysługują następujące uprawienia:
- Prawo do korzystania z pomocy pełnomocnika – adwokata lub radcy prawnego - który będzie go zastępował przed organami postępowania przygotowawczego oraz przed sądem. Jeżeli, pokrzywdzony nie posiada środków może złożyć wniosek o wyznaczenie mu pełnomocnika z urzędu (należy wykazać takie okoliczności poprzez złożenie stosownego oświadczenia).
- Prawo do bezpłatnego korzystania z tłumacza w przypadku, gdy pokrzywdzony nie włada językiem polskim lub gdy osobą pokrzywdzoną jest niesłyszący lub
- Prawo do złożenia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego lub umorzeniu tego postępowania w terminie 7 dni od dnia
doręczenia postanowienia do sądu właściwego do rozpoznania sprawy za pośrednictwem organu, który wydał skarżone postanowienie, a także prawo do złożenia zażalenia na bezczynność organu postępowania przygotowawczego, jeżeli w ciągu 6 tygodni od złożenia przez pokrzywdzonego zawiadomienia o przestępstwie nie został on powiadomiony o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia.
- Prawo do składania wniosków dowodowych np. o przesłuchanie świadka, uzyskanie dokumentu, dopuszczenie opinii biegłego.
- Prawo do udziału w czynnościach postępowania przeprowadzanych na wniosek pokrzywdzonego oraz w czynnościach, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie, np. w przesłuchaniu świadka, oględzinach rzeczy, ciała lub miejsca, w eksperymentach procesowych lub przeszukaniu. W czynnościach tych może również uczestniczyć pełnomocnik pokrzywdzonego.
- Prawo do udziału w przesłuchaniu biegłego oraz prawo do zapoznania się z jego pisemną opinią.
- Prawo dostępu do akt sprawy, w tym do przeglądania akt oraz samodzielnego sporządzania z nich odpisów, kopii lub fotokopii na każdym etapie sprawy (w uzasadnionych przypadkach oskarżyciel publiczny może odmówić pokrzywdzonemu wglądu do akt sprawy lub wykonania z nich fotokopii).
- Prawo do złożenia wniosku o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia (po dokonaniu końcowego zaznajomienia z aktami sprawy pokrzywdzony w terminie 3 dni ma prawo żądać uzupełnienia czynności postępowania przygotowawczego).
- Prawo do otrzymania informacji o uchyleniu wobec podejrzanego środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego
- Prawo do złożenia wniosku o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie wyrządzonej krzywdzie, aż do momentu zamknięcia przewodu sądowego.
- Prawo do złożenia apelacji od
Wobec powyższego, stwierdzić należy, że w toku postępowania karnego pokrzywdzonym (oskarżycielom posiłkowym) przysługują uprawnienia zmierzające do zabezpieczenia ich interesu w toczącym się procesie. Bez wątpienia, udział pokrzywdzonego (oskarżyciela posiłkowego) w postępowaniu może przyczynić się do satysfakcjonującego dla niego zakończenia sprawy, związanego z ukaraniem sprawcy przestępstwa oraz uzyskaniem rekompensaty za doznaną szkodę lub krzywdę. Ponadto, warto mieć na uwadze, że z udziałem pokrzywdzonego (oskarżyciela posiłkowego) w postępowaniu nie wiążą się koszty, za
wyjątkiem wynagrodzenia ustanowionego pełnomocnika, chyba że został on wyznaczony z urzędu.
