Czasami w postępowaniach sądowych sąd musi skorzystać z opinii biegłego. Opinia taka jest potrzebna wtedy kiedy potrzebne są wiadomości specjalne. Wiadomości specjalne w tym rozumieniu to wiedza ekspercka, wykraczająca poza wiedzę przeciętnie wykształconej osoby, wynikająca z określonych dziedzin (innych niż prawo), wsparta doświadczeniem zawodowym biegłego i zgodna z zasadami logiki.
Takie fachowe informacje udzielone przez biegłego powinny stanowić dla sądu narzędzie pozwalające na właściwą ocenę faktów i dowodów konieczną dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy.
Kiedy jednak biegły sporządzi opinie należy w pierwszym rzędzie ustalić czy biegły nie może wyjść poza zakres zlecenia udzielonego mu przez sąd, jak i poza swoje ustawowe kompetencje. Do kompetencji biegłego nie należy zatem ustalanie stanu faktycznego i prawnego sprawy.
Tym może się zająć wyłącznie sąd. Biegły nie może samodzielnie uzupełniać materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie. Jeżeli przekazany mu materiał nie daje możliwości udzielenia rzetelnej odpowiedzi na pytanie – biegły powinien zwrócić akta sądowi z informacją, że nie jest on wystarczający. W praktyce zdarza się często, że biegli przekraczają swoje kompetencje.
Opinię powinna cechować przystępność i zrozumiałość, także dla osób nieposiadających wiadomości specjalnych. Opinia musi przy tym być jasna, logiczna i zawierać pełną odpowiedź na zadane biegłemu pytanie. Nie może jednak się do tej odpowiedzi (wniosków) ograniczać. Jej uzasadnienie winno odzwierciedlać tok rozumowania biegłego i przebieg jego procesu poznawczego.
Uzasadnienie opinii powinno poddawać się kontroli sądowej, a więc zawierać wskazania umożliwiające weryfikację podanych w niej danych i wiadomości specjalistycznych (np. przez załączone dokumenty). Z treści opinii powinny wynikać np. sposób i metody badań, które wykonał biegły, jak i ich podstawy. W praktyce opinie biegłych często nie spełniają wskazanych standardów.
Sporządzoną przez biegłego opinię w pierwszej kolejności weryfikuje sąd prowadzący postępowanie. Sąd może zażądać ustnego wyjaśnienia opinii złożonej na piśmie, może też w razie potrzeby zażądać dodatkowej opinii. Takie działania zostaną podjęte w sytuacji, w której opinia nie będzie zawierała odpowiedzi na zadane pytanie lub jego część, uzasadnienia lub jej zawartość merytoryczna nie będzie właściwa (opinia niejasna, niepoddająca się weryfikacji). Sąd musi zdawać sobie sprawę z tego, że takie braki opinii uniemożliwią ocenę jej mocy dowodowej skutkując wydaniem orzeczenia z naruszeniem granic swobodnej oceny dowodów (orzeczenie Sądu Najwyższego z 7 grudnia 1994 r., sygn. akt II URN 43/94, Legalis).
Kodeks postępowania cywilnego gwarantuje stronom wpływ zarówno na wybór osoby biegłego, sformułowanie tezy dowodowej, jak i finalną ocenę tego dowodu, tj. sporządzonej opinii.
Strony, jeszcze przed wyznaczeniem rozprawy mogą porozumieć się co do osoby biegłego i taką osobę sądowi wskazać. W toku czynności przygotowawczych przed wyznaczeniem rozprawy sąd może ją wezwać na rozprawę w trybie przepisu art. 208 § 1 pkt 4 k.p.c.
Kontrola wyboru osoby biegłego może nastąpić także w toku postępowania. Sąd zobowiązany jest bowiem wysłuchać wniosków stron co do liczby biegłych i ich wyboru przed wydaniem postanowienia w tym przedmiocie (art. 278 § 1 k.p.c.). Jest to moment w którym strona powinna dokonać analizy kompetencji, specjalizacji i doświadczenia biegłego w kontekście przedmiotu sporu. Wątpliwości i wnioski w tym zakresie powinny być zgłoszone jak najwcześniej, by nie generować niepotrzebnych czynności i kosztów. Po wyznaczeniu biegłego także można co prawda żądać jego wyłączenia. Podstawą takiego żądania mogą być jednak tylko przyczyny, z jakich można żądać wyłączenia sędziego. Nie budzi także większych wątpliwości, że dodatkowo podstawą wyłączenia biegłego będą tu dodatkowo takie okoliczności, które powodują wyłączenie sędziego z mocy ustawy (a nie tylko na wniosek). Zasadniczo jednak chodzi o okoliczności o charakterze zewnętrznym, które obiektywnie lub subiektywnie mogłyby wywrzeć wpływ na bezstronność biegłego – na przykład jego współpraca z którąś ze stron. Należy zwrócić uwagę, że na tym etapie podstawą żądania strony nie mogłyby być już wątpliwości co do zakresu jego kompetencji.
Każda ze stron postępowania może złożyć wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego sądowego i sformułować tezę, na którą dowód ten powinien być dopuszczony. Precyzyjnie sformułowana teza pozwoli nie tylko zwiększyć szansę na dowiedzenie swoich racji, ale także ułatwi późniejszą weryfikację opinii. Nie bez znaczenia pozostaje także, utrwalony już w literaturze pogląd, że sąd może pominąć dowód, co do którego strona nie przedstawiła tezy dowodowej lub uczyniła to w sposób nadmiernie ogólnikowy. Na postanowienie sądu, zarówno dopuszczające dowód, jak i oddalające wniosek dowodowy, zażalenie nie przysługuje. Jednak sąd nie jest nim związany i może je stosownie do okoliczności uchylić lub zmienić. Strona niezadowolona z treści postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego może zatem przedstawić sądowi swoje stanowisko. Ten pogląd można także przedstawić nawet po wydaniu postanowienia i zawnioskować o dokonanie stosownej zmiany treści postanowienia.
Ostatecznie strona może także w postępowaniu odwoławczym podnosić zarzuty dotyczące treści postanowienia w tym przedmiocie. Winna jednak pamiętać o wcześniejszym formalnym zgłoszeniu swoich zastrzeżeń do protokołu w trybie art. 162 k.p.c.
Strona nieusatysfakcjonowana stanowiskiem przedstawionym przez biegłego powinna sformułować i przedstawić swoje zastrzeżenia. Owe zastrzeżenia muszą być jednak uzasadnione. Nie będzie wystarczające samo zaakcentowanie niezadowolenia strony z wyników pracy biegłego. Oczywiste jest bowiem, że te wyniki nie w każdym przypadku muszą być pozytywne, nawet dla strony, na wniosek której taki dowód został dopuszczony. Skuteczna polemika z opinią biegłego winna być obejmować wykazanie jej elementów niejasnych, nielogicznych lub wewnętrznie sprzecznych, błędów merytorycznych, braku odpowiedzi na pytanie sądu bądź uzasadnienia lub odwrotnie – przekroczenie zakresu kompetencji biegłego. Strona może zakwestionować zarówno metodologię badań przyjętą przez biegłego, poprawność jego rozumowania, jak i same wnioski, które sformułował. Warto także skorzystać z kryteriów oceny, które zobowiązany jest stosować sąd w odniesieniu do wszystkich dowodów.
Analizie może zatem podlegać zupełność opinii i jej kompletność, rzetelność, stopień stanowczości oraz uwzględnienie aktualnego stanu wiedzy i nauki w danej dziedzinie.
Czasami zdarza się, że strony posiadają tzw. opinie prywatne. Uzyskana w ten sposób opinia nie będzie z procesowego punktu widzenia tożsama z opinią biegłego sądowego i nie może jej zastąpić. Może jednak być potraktowana jako stanowisko strony lub dokument prywatny, zaliczony w poczet materiału dowodowego. Nie jest jednak wykluczone, że będzie rzutować na ostateczną ocenę opinii sporządzonej przez biegłego sądowego i przyczyni się do wyboru dalszego trybu procedowania.
Ciężar gatunkowy zgłoszonych zastrzeżeń oraz ich liczba winny determinować dalsze czynności procesowe strony. Ma ona wybór między wnioskiem o złożenie przez biegłego wyjaśnień lub sporządzenie dodatkowej opinii. Dodatkową opinię mogą sporządzić także inni biegli. W sprawach o bardziej skomplikowanym charakterze zasadne może być także sporządzenie opinii przez instytut naukowy lub naukowo – badawczy. Będzie to uzasadnione w sytuacji, w której zajdzie konieczność wykonania skomplikowanych ekspertyz czy opracowania zaawansowanych wyników badań naukowych, a nawet przeprowadzenia szerszych konsultacji w gronie specjalistów z różnych dziedzin.
Jak zatem z tego wynika zasięganie konsultacji z opinii biegłego jest zasadne wszędzie tam gdzie brak wiadomości specjalnych. Niewątpliwie wiedza ekspercka w wielu wypadkach może rozstrzygnąć istniejące wątpliwości.