W punktach nieodpłatnych porad prawnych i obywatelskich nierzadko spotykamy się z tematyką dziedziczenia po śmierci współmałżonka. W przypadku śmierci małżonka, który posiadał rachunek bankowy, współmałżonek dziedziczy na zasadach ogólnych. Prawa i obowiązki majątkowe wynikające z umowy rachunku bankowego przechodzą na spadkobierców, zgodnie art. 922 KC.
Zgodnie z art. 931 KC przy dziedziczeniu ustawowym małżonek jest powoływany do spadku w pierwszej kolejności. Wypłata środków następuje na podstawie prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku albo na podstawie zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia sporządzonego przez notariusza. Jest to najczęściej występujący scenariusz.
Jednakże od powyższej ogólnej zasady dziedziczenia ustawa wprowadziła wyjątek w postaci dyspozycji na wypadek śmierci, tzw. zapisu na wypadek śmierci, który zobowiązuje bank do określonego postępowania po śmierci posiadacza rachunku. Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci jest jednostronną czynnością prawną mortis causa, a jej istota polega na tym, że posiadacz rachunku o charakterze oszczędnościowym (rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej) może polecić bankowi dokonanie - po swojej śmierci - wypłaty określonej kwoty pieniężnej z rachunku wskazanym przez siebie osobom.
Zgodnie z art. 56 Prawa Bankowego (Dz.U.2019.2357 t.j. z dnia 05.12.2019 r.)beneficjentem dyspozycji zmarłego może być wyłącznie osoba z kręgu najbliższych członków rodziny: małżonek, wstępny, zstępny oraz rodzeństwo. Jak widać zakres podmiotowy dyspozycji jest więc ograniczony do najbliższej rodziny zmarłego, a w praktyce do osób będących jednocześnie spadkobiercami zmarłego posiadacza rachunku. Dyspozycja w zakresie podmiotu uprawnionego powinna być konkretna i określać co najmniej imię i nazwisko danej osoby, ewentualnie może wskazywać także dodatkowe informacje: stopień pokrewieństwa, miejsce zamieszkania, numer PESEL, numer dowodu osobistego. Banki z reguły stosują gotowe formularze do złożenia dyspozycji na wypadek śmierci, które można wypełnić zarówno przy zakładaniu rachunku, jak i w trakcje korzystania z niego.
Warto wskazać, że w przypadku gdy zmarły posiadacz rachunku wskazał współmałżonka jako beneficjenta dyspozycji, wówczas małżonkowi zmarłego przysługuje do banku roszczenie o wypłatę tej kwoty, z pominięciem procedury spadkowej. Powyższe z pewnością zapewni szybszy dostęp do środków w wysokości wskazanej w dyspozycji i umożliwi rozporządzanie nimi niezwłocznie po przedłożeniu w banku aktu zgonu. Z drugiej strony należy zaznaczyć, że w przypadku wskazania na przykład rodzeństwa jako osoby uprawnionej w dyspozycji (które wyłączone jest od dziedziczenia ustawowego) spowoduje uszczuplenie masy spadkowej współmałżonka i zstępnych.
Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci posiadacza rachunku została ograniczona w aspekcie kwotowym przez ustawę. Kwota wypłaty, niezależnie od liczby dyspozycji, nie może być wyższa niż 20-krotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią. Oczywiście przedmiotowa kwota wypłaty nie może w chwili jej realizacji przekraczać kwoty środków posiadanych na rachunku lub rachunkach objętych taką dyspozycją. Ustawodawca wskazał maksymalną kwotę dyspozycji wkładem na wypadek śmierci posiadacza rachunku oszczędnościowego, stąd może on również zadysponować w ten sposób kwotą niższą.
Wskazana granica wypłat dotyczy wszystkich umów rachunku oszczędnościowego niezależnie od tego, czy rachunki są prowadzone w jednym, czy w kilku bankach. Mówiąc wprost - wyłączona z masy spadkowej będzie tylko jedna kwota. Określony ustawowo limit 20-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia nie może być zwiększony w sytuacji, gdy zmarły posiada więcej rachunków oszczędnościowych, niezależnie od tego, czy są one prowadzone w jednym banku, czy w wielu różnych bankach. Podobnie limit kwotowy dyspozycji wkładem na wypadek śmierci nie ulegnie podwyższeniu w przypadku, gdy objęto nią więcej niż jedną uprawnioną osobę.
Warto wskazać, że złożenie dyspozycji na wypadek śmierci nie ma wpływu na sposób i swobodę dysponowania środkami na rachunku przez jego posiadacza. Kwota środków na rachunku, mimo złożenia dyspozycji, może się dowolnie zmieniać, a w szczególności posiadacz rachunku może dowolnie tymi środkami dysponować. Nie jest również konieczne dla ważności zapisu na wypadek śmierci, aby w chwili składania dyspozycji zastrzeżona suma znajdowała się już na rachunku bankowym.
Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci może być w każdym czasie przez posiadacza rachunku zmieniona lub odwołana na piśmie - bez konieczności uzyskiwania zgody banku. Jeżeli posiadacz rachunku wydał więcej niż jedną dyspozycję wkładem na wypadek śmierci, a łączna suma dyspozycji przekracza wyżej wymieniony limit, dyspozycja wydana później ma pierwszeństwo przed dyspozycją wydaną wcześniej. Osoby, którym na podstawie dyspozycji wkładem na wypadek śmierci wypłacono kwoty z naruszeniem powyższego trybu, są zobowiązane do ich zwrotu spadkobiercom posiadacza, bowiem kwoty wypłacone w ramach dyspozycji na wypadek śmierci nie wchodzą do spadku po posiadaczu rachunku, ale tylko do wysokości ustawowo określonego limitu.
Aleksandra Lubowicka - radca prawny