Instytucja pozbawienia władzy rodzicielskiej ma na celu ochronę dobra dziecka i jest najdalej posuniętą ingerencją sądu w sferę uprawnień rodzicielskich. To ostateczność, po którą sąd sięga w wyjątkowych, określonych prawem sytuacjach, kierując się dobrem dziecka i jego bezpieczeństwem.
Zgodnie z normą wyrażoną w art. 48 Konstytucji RP, ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu. Zgodnie z powyższą normą, w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym przewidziano modyfikacje samodzielnego wykonywania władzy rodzicielskiej przez rodziców, takie jak m.in.:
- powierzenie wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, z ograniczeniem jej drugiemu do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka,
- ograniczenie władzy rodzicielskiej,
- zawieszenie władzy rodzicielskiej,
- pozbawienie władzy rodzicielskiej,
- podjęcie przez sąd opiekuńczy decyzji w istotnych sprawach dziecka, jeśli rodzice nie są w stanie dojść do porozumienia,
- uniemożliwienie rodzicom dokonywania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu lub wyrażania zgody na ich dokonanie przez dziecko bez zezwolenia sądu opiekuńczego
- nakazanie rodzicom przez sąd opiekuńczy sporządzenia inwentarza majątku dziecka oraz zawiadomienia go o ważniejszych zmianach w stanie tego majątku,
Czym jest władza rodzicielska?
Władza rodzicielska została uregulowana w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Przyjmuje się, że jest ogółem praw i obowiązków rodziców względem małoletniego dziecka, mających na celu zapewnienie pieczy nad jego osobą i nad majątkiem. Treścią władzy rodzicielskiej są zatem:
1) piecza, czyli obowiązek i prawo wychowywania dziecka, zapewnienia odpowiednich warunków mieszkaniowych i bytowych, warunków do rozwoju dziecka, troska o edukację i pomoc w rozwijaniu zainteresowań;
2) reprezentacja, czyli przedstawicielstwo ustawowe, oznaczające, iż każde z rodziców może samodzielnie występować w imieniu dziecka przed wszelkimi organami oraz instytucjami państwowymi, społecznymi (z wyjątkiem czynności prawnych pomiędzy dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską oraz pomiędzy dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że chodzi o bezpłatne przysporzenie na rzecz dziecka lub o środki utrzymania i wychowania należne dziecku);
3) zarząd majątkiem dziecka (jeżeli taki dziecko posiada).
Ustawodawca wskazał na konieczność wykonywania władzy rodzicielskiej zgodnie z dobrem dziecka oraz interesem społecznym. Przy podejmowaniu decyzji w osobistych i majątkowych sprawach dziecka rodzice powinni mieć na uwadze rozsądne życzenia dziecka, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala, natomiast w sprawach, w których dziecko może samodzielnie podejmować decyzje, powinno ono wysłuchać opinii i zaleceń rodziców.
Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom z mocy prawa, od momentu jego urodzenia do czasu uzyskania przez dziecko pełnoletności. Wyjątkiem od tej reguły są sytuacje, gdy władza rodzicielska ustaje na skutek śmierci rodzica lub dziecka, zaprzeczenia macierzyństwa lub ojcostwa, ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa, uchylenia prawomocnego wyroku ustalającego ojcostwo, przysposobienia dziecka, zawieszenia władzy rodzicielskiej, pozbawienia władzy rodzicielskiej. W sytuacji, gdy jednego z rodziców pozbawiono władzy rodzicielskiej, jedno z rodziców nie żyje lub nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych z powodu wieku lub ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego, to wówczas władza rodzicielska przysługuje drugiemu z rodziców.
Przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej
Władzy rodzicielskiej mogą być pozbawieni oboje lub jedno z rodziców. Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje następujące przyczyny, które prowadzą do pozbawienia władzy rodzicielskiej:
- trwała przeszkoda w jej wykonywaniu
Przez trwałą przeszkodę, uniemożliwiającą wykonywanie władzy rodzicielskiej, należy rozumieć sytuację, która wyłącza sprawowanie przez rodziców władzy rodzicielskiej na stałe w tym sensie, że albo nie można ustalić czasu trwania tego stanu, albo – co najmniej – że stan ten będzie istniał przez długi czas. Nie ma przy tym znaczenia, z jakiej przyczyny i z czyjej winy stan taki ma miejsce. Przykładem trwałej przeszkody jest długoletnia choroba rodzica, odbywanie kary wieloletniego pozbawienia wolności, choroba psychiczna rodzica, wyjazd za granicę na stałe lub na czas nieokreślony, w czasie którego brak jest zainteresowania dzieckiem.
- nadużywanie władzy rodzicielskiej
Nadużywanie władzy rodzicielskiej może przejawiać się w karceniu cielesnym dziecka, nierzadko przybierającym postać znęcania się fizycznego i psychicznego, nakłanianiu do procederów przestępczych, wykorzystywaniu dziecka do prostytucji, wychowywaniu dziecka w atmosferze wrogości, pogardy do drugiego rodzica, rozpijaniu małoletniego, nakłanianiu dziecka do żebrania.
- rażące zaniedbywanie obowiązków przez rodziców
Nie każde zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich może być przyczyną pozbawienia władzy rodzicielskiej. Jak wskazał ustawodawca, muszą to być zaniedbania rażące, a więc zagrażające prawidłowemu rozwojowi dziecka. Jedną z najczęściej spotykanych podstaw wniosków o pozbawienie władzy rodzicielskiej jest długotrwały brak jakiegokolwiek zainteresowania dzieckiem ze strony jednego z rodziców. Przejawia się to w szczególności brakiem kontaktu z dzieckiem, uporczywą niealimentacją, brakiem zainteresowania sprawami dziecka, nieuczestniczeniem w ważnych dla dziecka wydarzeniach, pozostawienie dziecka bez opieki, szczególnie w sytuacji zagrażającej jego zdrowiu, a nawet życiu, niezapewnienie dziecku elementarnych potrzeb w zakresie wyżywienia, higieny, odzieży, wychowywanie dziecka w warunkach urągających wszelkim standardom mieszkaniowym, bez ciepłej wody, ogrzewania zimą, brak troski o edukację dziecka.
Poza powyżej wymienionymi obligatoryjnymi przesłankami pozbawienia władzy rodzicielskiej, ustawodawca przewidział możliwość orzeczenia przez sąd pozbawienia władzy rodzicielskiej w sytuacji, gdy wcześniej zostało wydane zarządzenie, na podstawie którego dziecko zostało umieszczone w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej, a realizacja tego środka kontroli nad możliwością wykonywania władzy rodzicielskiej przez rodziców okaże się bezcelowa, w szczególności, gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.
Postępowanie w sądzie
Odebranie władzy rodzicielskiej może nastąpić w wyniku postępowania wszczętego z urzędu lub na wniosek. Orzeczenie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej może być wydane tylko po przeprowadzeniu rozprawy, w trybie nieprocesowym. Wniosek o pozbawienie władzy rodzicielskiej może złożyć każdy, kto ma w tym interes prawny, a więc np. członek rodziny, rodzic zastępczy, prokurator, miejski lub gminny ośrodek pomocy społecznej. Właściwym do złożenia wniosku jest sąd rejonowy miejsca zamieszkania dziecka, gdyby zaś nie miało ono miejsca zamieszkania - sąd miejsca pobytu dziecka.
Sprawa w przedmiocie pozbawienia władzy rodzicielskiej może być obecnie rozpoznawana łącznie ze sprawą dotyczącą kontaktów. Dziecko nie jest uczestnikiem postępowania, są nimi rodzice dziecka, a także wnioskodawca, jeżeli nie jest nim któreś z rodziców. Sąd może zdecydować o wysłuchaniu dziecka, gdy wykazuje ono właściwy stopień rozwoju emocjonalnego i dojrzałości.
Skutki pozbawienia władzy rodzicielskiej
Pozbawienie praw rodzicielskich wiąże się z brakiem możliwości decydowania o wychowaniu dziecka, o jego wyjazdach, wyborze szkoły, zarządzaniu jego majątkiem, leczeniu itp. Jeśli sąd uzna, że ustały przyczyny, dla których rodzic został pozbawiony praw, może je przywrócić. Rodzic mający pełną władzę rodzicielską może podejmować wszelkie decyzje dotyczące losów dziecka i nie musi konsultować się z rodzicem pozbawionym tej władzy.
Należy podkreślić, że wbrew powszechnemu przekonaniu, pozbawienie władzy rodzicielskiej nie odbiera rodzicowi prawa do kontaktów z dzieckiem. Elementem władzy rodzicielskiej nie jest również obowiązek alimentacyjny. W związku z tym, orzeczenie sądu o pozbawieniu władzy rodzicielskiej nie powoduje wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego oraz obowiązku i prawa do kontaktowania się z dzieckiem. Drugi rodzic nie powinien zatem utrudniać kontaktów z dzieckiem rodzicowi pozbawionemu władzy rodzicielskiej. Niemniej, zachowanie będące przyczyną pozbawienia władzy rodzicielskiej może mieć wpływ na częstotliwość kontaktów rodzica z dzieckiem, a w przypadku, gdy po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sąd uzna, że kontakty z rodzicem zagrażają życiu lub zdrowiu bądź prawidłowemu rozwojowi moralności dziecka, sąd orzeknie zakaz kontaktów rodzica z dzieckiem. Niemniej, należy mieć na uwadze, że pozbawienie władzy rodzicielskiej nie pociąga za sobą automatycznie zakazu kontaktowania się z dzieckiem. W wyniku pozbawienia władzy rodzicielskiej nie zmienia się także kolejność dziedziczenia.
Należy również wspomnieć, że konsekwencją pozbawienia władzy rodzicielskiej jest ustalenie miejsca pobytu dziecka. W przypadku odebrania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, miejsce pobytu dziecka będzie u tego z rodziców, któremu przysługuje władza rodzicielska. Dla zakończenie należy dodać, że rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej nie ma prawa skorzystania z ulgi podatkowej na dziecko.
